Hà Nội - Phố

 

1. Bài thơ của Phan Vũ viết vào tháng Chạp năm 1972, khi cuộc chiến tranh Mỹ-Việt đang trong giai đoạn cuối, khi sự khốc liệt và chịu đựng trên khắp xứ sở như đã đến mức tột cùng. Hủy diệt có thể dẫn đến sớm kết thúc cuộc chiến. Bài học về hai thành phố Nhật bản vẫn còn. Có lẽ trong quyết định rải thảm Hà Nội bằng pháo đài bay B52 có mối liên hệ này.

Hà Nội - thành phố nhỏ, nghèo, lặng lẽ, ít màu sắc rực rỡ. Cái sắc màu chính khi đó là màu xanh xám. Màu xanh của rêu tường, màu xanh của áo phòng không.

Viết gửi những người đi xa khi thành phố quê hương đang bị tàn phá khốc liệt, bài thơ của Phan Vũ không có tiếng bom rơi, không có nhà đổ, không có người chết. Chỉ có lời bình thản của những ngày bình an. Giữa sự sống và cái chết, bình thản là một chọn lựa.

2. Tuy phân ra nhiều chương, nhưng bài thơ như không có sự khác biệt giữa các chương. Tất cả là cảm xúc của tác giả về phố và người Hà Nội. Ba chữ "Ta còn em" được lặp nhiều lần, mở đầu cho nhiều khổ thơ. Đại từ "em" phải chăng có thể hiểu là phố Hà Nội, là người con gái nào đó ẩn hiện suốt bài thơ ? Tác giả, người ở lại trong thành phố bom rơi, như đã hóa thân. Ta còn em ... vì không muốn mất và không mất.

Bài thơ nhiều hình ảnh, từng chữ, từng câu được chắt lọc kỹ lưỡng. Nhưng có lẽ điều làm bài thơ thật hay là những câu chữ chắt lọc rất đẹp ấy được viết thật giản dị. Giản dị như nói, như những lời người thân nhắn gửi. Và vì thế mà gửi gắm được tới người đọc, tới người đi xa.

3. Thơ có nhạc và nhạc có thơ. Hay vì bản nhạc đã thấm vào lòng mà đọc bài thơ luôn thấy ngân nga tiếng hát. Hay vì bài thơ ngọt ngào mà khi đọc lòng thường cất tiếng hát theo.

4. "Hà Nội - phố" có nhiều câu chữ, nhiều hình ảnh "đắt", gợi cảm xúc, gợi nhớ về những gì thật riêng của thành phố, những gì thật riêng của mỗi người. Đó là những lời tần ngần về "ngôi sao lẻ", "chiếc lá lạc", "mối tình hờ", "giàn thiên lý chết khô", "giọt sương nhòa nhòa bóng điện", tóc "xõa xõa bờ vai"...

Một chút nao nao, một chút bâng khuâng, một chút lung linh.

Về những căn nhà cũ của ba mươi sáu phố phường. Ở Hà Nội, chỉ những nhà đã xây cất từ thời Pháp mới có thang gác bằng gỗ, cũ lắm rồi

Thang gác cọt kẹt thời gian
Thân gỗ ...

Về Hồ Tây mênh mông mà đứng đâu cũng thấy chiều tan trên mặt nước

Nắng chiều phai trên sóng Tây Hồ.
Những bước chân tìm nhau
Rất vội

Về những mái chùa xưa xiêu xiêu cùng năm tháng

Tháng năm buồn lệch xô ngói âm dương
Ai đó ngồi bên gốc đại

Về tiếng chuông chiều nhà thờ quen thuộc

Chiều tan lễ,
Chuông nguyện còn mãi ngân nga ...

Về một cuộc sống còn nhiều vất vả, một thuở xa xưa đã hào hoa

Toa xe điện cuối ngày,
Áo bành tô cũ nát
Lanh canh ! lanh canh !

Về say đắm quên cả đất trời

Người nghệ sĩ lang thang hè phố
Bơ vơ
Không nhớ nổi con đường.
Ngay trước cổng nhà mẹ cha

Và khắc khoải của sự sáng tạo vốn không có bến bờ

Những câu thơ, những bức tranh
Đời đời
Lỡ dở ...

5. Bài thơ thấp thoáng nét kiêu sa của người con gái

Rì rào cơn lốc nhỏ
Gót chân ai qua mùa lá đổ ?

để rồi mọi gã trai Hà Nội si tình

Lặng lẽ theo em về phố ...

Nhưng nhiều hơn vẫn là những con người của cuộc sống hàng ngày bình dị, là "bà quán" "mê câu chuyện nàng Kiều", là "cô nàng" mắt "lúng liếng, đong đưa", là "những chàng trai say suốt mùa" ...

6. "Hà Nội - phố" có nhiều câu thơ lạ và đẹp. Lạ nhưng không cố tình làm lạ, và vì thế mà đẹp hơn.

Khuôn mặt chưa quen
Bỗng xôn xao nỗi khổ !

Người ta thường chỉ nói "xôn xao nỗi nhớ". Nhưng nhớ đã thành khổ là nhớ lắm. Thấy khổ vì người lạ thì chắc đã thầm mong nhiều. Khổ nhưng mong nên mới xôn xao.

Ta còn em tiếng trống tan trường
Áo thanh thiên điệp màu liễu rủ.
Đôi guốc cao mài mòn đại lộ

Guốc gỗ mài mòn được đại lộ bao giờ ? Thuở ấy con gái Hà Nội hay đi guốc. Đôi guốc được tác giả hai lần nói đến trong bài thơ
Đôi guốc bỏ quên bên ghế đá
Bỏ quên guốc bên ghế đá thì phải say sưa lắm, cũng say như "áo qua cầu gió bay".

Ta còn em cô hàng hoa
Gánh mùa thu
Qua cổng chợ

Hà Nội có nhiều làng trồng hoa, Nhật Tân, Nghi Tàm, Quảng Bá, Ngọc Hà ... những làng quanh Hồ Tây. Đàn bà, con gái nhà trồng hoa cũng thường là người gánh hoa vào phố bán. Gánh hàng hoa Hà Nội đã đi vào văn học mấy chục năm trước. Gánh gồng là việc nặng, nào có thơ gì. Nhưng "gánh mùa thu" vào phố thì thật là đẹp, thật trân trọng và biết ơn.
Thơ ca hay nói đến Hà Nội với hoa lan, hoa sữa. Cây bàng lại thường đem cho tôi thật nhiều nỗi nhớ về tuổi thơ ở Hà Nội. Lũ trẻ con chúng tôi thường đi chọc hay ném những quả bàng chín vàng ăn ngọt lừ. Rồi hột bàng phơi khô đập lấy nhân ăn béo ngậy. Cây lá xứ mình xanh quanh năm, ít cây như cây bàng lá chuyển màu từ xanh sang đỏ, rồi rụng rồi chỉ còn những cành trơ trụi khẳng khiu run run trong gió bấc (mà tác giả bài hát "Hà Nội - phố" đã gọi là "cây bàng mồ côi mùa Đông")

Ta còn em chiếc lá bàng đầu tiên
Nhuộm đỏ

Đấy là khi mùa Đông đến. Rồi mùa Đông đi qua mùa Xuân tới, khi trời Hà Nội hơi mưa phùn, hơi se se lạnh, cây cối trổ lộc, sẽ thật ấm lòng nhìn thấy cành cành xanh nõn lá non

Chi chít chồi sinh
Màu ước vọng in hình

Và mùa Xuân bỗng xôn xao khi qua đường chợt thoáng thấy tay trần con gái trong cửa sổ

Ta còn em cánh tay trần
Mở cửa
Mùa Xuân trong khung

7. "Từ thuở mang gươm đi mở cõi
Trời Nam thương nhớ đất Thăng Long" ...

Tháng chạp năm 1972, sau hai năm đầu đại học ngành toán tôi đã trong quân đội và xa Hà Nội. Đêm đêm trong căn hầm bên bờ Thạch Hãn chúng tôi quây quanh chiếc đài bán dẫn nhỏ ngóng chờ giọng nói thân quen, "Đây là tiếng nói Việt Nam, phát thanh từ Hà Nội, thủ đô nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa". Biết Hà Nội bị B52 đe dọa. Rồi những ngày bỗng không bắt được tín hiệu gì, mở máy chỉ thấy u u. Nhìn về trời đêm phương Bắc xa xăm mà lòng thắt lại ...

Hà Nội bé nhỏ đã qua gần một thế kỷ của những xung đột và chinh chiến, của những tàn phá và xây dựng, của những điều làm Hà Nội "đẹp và chưa đẹp". Trong những ngày khốc liệt ấy, cái "ta còn" trong bài thơ của Phan Vũ là tình yêu bình dị của cuộc sống Hà Nội. Mãi mãi vẫn còn !

Tùng Nguyên

 

Hà Nội - Phố Phan Vũ                                                                                     Gửi những người Hà Nội đi xa... 1. Em ơi! Hà Nội - phố! Ta còn em mùi hoàng lan Còn em hoa sữa. Tiếng giày gọi đường khuya Thang gác cọt kẹt thời gian Thân gỗ... Ta còn em màu xanh thật đêm Ngôi sao lẻ Xào xạc chùm cây gió Chiếc lá lạc vào căn xép nhỏ Lá thư quên địa chỉ. Quay về... 2. Ta còn em một gốc cây, Một cột đèn Ai đó chờ ai ? Tóc cắt ngang xoã xoã bờ vai... Ta còn em một ngã ba vội vã, Chiếc khăn quàng tím đỏ thoáng qua, Khuôn mặt chưa quen Bỗng xôn xao nỗi khổ... Mỗi góc phố một trang tình sử... 3. Ta còn em con đường vắng Rì rào cơn mưa nhỏ. Trên vòm cao Đổ xuống chuông hồi. Nhà thờ Cửa Bắc Tan chiều lễ Kinh cầu còn mãi ngân nga... 4. Ta còn em đôi mắt buồn Dõi cánh chim xa. Tháng năm dừng lại Một ngôi nhà. Gã Trương Chi ôm ghita Từng đêm Hoá đá... Ta còn em chuyến tàu đêm Về muộn Qua cầu Một người nào lạc giữa sân ga... 5. Em ơi! Hà Nội – phố! Ta còn em những hố sâu Trước cửa Cơn mưa đầy Chiếc thuyền giấy lang thang Không bến đỗ... Ta còn em quả bóng lăn Một mình trên sân cỏ. Thằng bé thẫn thờ. Tuổi thơ qua cuộc chơi, Vội vã... Ta còn em cánh cửa sắt Lâu ngày không mở. Nhà ai ? Qua đó bâng khuâng, Nhớ tuổi học trò... 6. Ta còn em giàn thiên lý, Năm xưa Thơm mùi hò hẹn Cuộc tình đầu ngọt lịm. Những nụ hôn xanh ngắt trên cành... Ta còn em chuỗi cười vừa dứt. Nắng chiều vàng ngọn cỏ Vườn hoang Ngày cũ vui tàn theo mùa hạ... Ta còn em tiếng ghita Bập bùng tự sự Đêm kinh kỳ một thuở Xanh lơ... 7. Ta còn em chiếc đồng hồ quả lắc Già nua, Đếm thời gian Theo nhịp đong đưa Trước ngõ phố Sót cây hoa gạo. Buổi chợ chiều họp giữa kinh đô... 8. Ta còn em những ngọn đèn mờ. Trên nóc phố, Mùa trăng không tỏ. Tiếng rao đêm Lạc giọng Thờ ơ... Ta còn em bảy nốt cù cưa, Lão Mozart hàng xóm Từng đêm quên ngủ cô gái mặc áo đỏ venise Tiếng dương cầm trong căn nhà đổ Những mảnh vỡ trên thềm – Beethoven và Sonate Ánh Trăng – Nốt nhạc thiên tài bay lả tả. Một kiếp người, Một phím đàn long... 9. Ta còn em khuya phố, Mênh mông, Vùng sáng nhỏ. Bà quán ê a chuyện nàng Kiều. Rượu làng Vân lung linh men ngọt. Mắt cô nàng lúng liếng, Đong đưa, Những chàng trai say suốt cả mùa 10. Ta còn em tiếng hàng ngày Vang âm đường phố. Tia hồ quang chớp xanh. Toa xe điện cuối ngày, Người soát vé Áo bành tô cũ nát... Lanh canh! Lanh canh! Tiếng chuông reo hay lời kêu khổ ? Bó gạo, mớ rau Mẹ về buổi chợ Lanh canh! Lanh canh! Lá bánh, củ khoai. Đàn con trên bến đợi Cuối ngày... 11. Em ơi! Hà Nội – phố Ta còn em con đê lộng gió. Dòng sông chảy mang theo hình phố. Cô gái dựa lưng bên gốc me già, Ngọn đèn đường lặng thinh Soi bờ đá... Ta còn em một con tàu Giã biệt bến sông. Mảnh trăng vỡ Tiễn người bỏ xứ. Dãy phố buồn.. Nghìn năm mắt nhớ... 12. Ta còn em ráng đỏ chiều hôm, Đôi chim khuyên gọi nhau trong bụi cỏ. Đôi guốc bỏ quên bên ghế đá. Gã đầu trần đi ngược trời mưa... Ta còn em con đường tên cũ Cổ Ngư, Cành phượng vĩ là đà. Chiều phai nắng, Bông hoa muộn in hình ngọn lửa... Ta còn em chiếc lá rụng Khởi đầu nguồn gió. Lao xao con sóng biếc Gió Tây Hồ. Hoàng hôn xa đến tự bao giờ ? Những bước chân tìm nhau vội vội. Cuộc tình hờ bỗng chốc nghiêm trang... 13. Ta còn em ngọn gió Nghi Tàm Thoáng mùi sen nở muộn Gió Nhật Tân Gợi Mùa hoa năm ấy Cánh đào phai... 14. Ta còn em cơn mưa rào Đi nhanh qua phố. Chiếc lá bàng đầu tiên nhuộm đỏ. Cô gái băng qua đường Chợt hồng đôi má. Một chút xanh hơn, Trời Hà Nội hôm qua... Ta còn em cô hàng hoa Gánh mùa thu qua cổng chợ. Những chùm hoa tím Ngát mùa thu... 15. Em ơi! Hà Nội – phố Ta còn em một Hàng Đào, Không bán đào. Một Hàng Bạc, Không còn thợ bạc. Đường Trường Thi Không chõng, không lều Không ông nghè bái tổ vinh quy... Ta còn em tiếng gọi trong đêm, Người đi xa trở về. Căn nhà không biển số. Ngày đi mỏi mòn nỗi nhớ. Ngày về phố cũ quên tên... 16. Ta còn em chiếc xe hoa Qua hàng liễu rũ, Điệp vàng rực rỡ. Cánh tay trần trên gác cao khép cửa. Những gót son dập dìu đại lộ. Bờ môi ai đậm đỏ bích đào... Ta còn em tà áo nhung huyết dụ. Đất nghìn năm còn mãi dáng kiêu sa, Phường cũ lưu danh người đẹp lụa. Ngõ phố nào in dấu hài hoa...? 17. Ta còn em đường lượn mái cong Ngôi chùa cổ. Năm tháng buồn xô lệch ngói âm dương. Ai đó ngồi bên gốc đại, Chợt quên ai kia bên đường đứng đợi. Cuộc đời, có lẽ nào, Là một thoáng Bâng quơ... Ta còn em những cuộc tình Như một bài thơ. Những nỗi đau gặm mòn phận số. Nhật ký sang trang Ghi thêm nỗi khổ... 18. Ta còn em đống kim ngân Đổ đầy Hàng Mã. Ngựa, xe, võng, lọng, Những hình nhân nuối tiếc vàng son. Khi phố phường là miền loạn gió Làm sao tìm được mớ tro than...? 19. Ta còn em nóc phố lô xô, Màu ngói cũ Ngôi nhà còn tiếng khóc oa oa. Con đường đá lát bao niên kỷ ? Qua sông nhớ mẹ tuổi già... 20. Em ơi! Hà Nội – phố Ta còn em mảnh đại bác Ghim trên thành cũ. Một thời thịnh, Một thời suy, Hưng vong lẽ thường. Người qua đó, Hững hờ bài học sử.. Ta còn em dãy bia đá Nhân hình hội tụ. Rêu phong gìn giữ nét tài hoa. Ly rượu đầy xin rót cúng cha. Nghìn lạy cúi đầu thương đất tổ. Bến nước nào đã neo thuyền ngự ? Đám mây nào in bóng rồng bay?... 21. Ta còn em tháng chạp, Những hàng cây óng ả sợi hồng Tháng chạp Trên giường trải chiếu hoa Tháng chạp, Mùi hương dài theo phố. Một tháng chạp Mẹ Nửa đêm thức Hoá vàng... 22. Em ơi! Hà Nội – phố Ta còn em năm cửa ô – Năm cửa gió Cơn bão thường niên qua đó – Ba mươi sáu phố, Bao nhiêu mảnh vỡ ? Ta còn em một màu xanh thời gian. Một màu xám hư vô, Chợt nhoè, Chợt hiện. Chợt lung linh ngọn nến, Chợt mong manh một dáng, Một hình, Nhợt nhạt vàng son, Đậm đầy cay đắng... 23. Ta còn em những ngõ cụt bất ngờ, Ô cửa ngẩn ngơ Ngôi nhà không người ở Khung trời của nỗi buồn Vô cớ... Người nghệ sĩ lang thang Hoài, Trên phố. Bống thấy mình không nhớ nổi con đường. Tha hương ngay trước cổng nhà mẹ cha... 24. Ta còn em những giọt sương, Nhoè nhoè bóng điện. Mặt nước Hồ Gươm, Một đêm trở lạnh. Tháp Rùa ngả bóng lung linh. Cánh nhạn chao nghiêng chiều cuối Người ra đi mang theo buốt giá, Áo choàng không ấm thân gầy, Cầm bằng như cánh chim bay... 25. Em ơi! Hà Nội – phố! Ta còn em cây bàng Mồ côi mùa đông. Ta còn em nóc phố Mồ côi mùa đông. Ta còn em mảnh trăng Mồ côi mùa đông... Hà nội phố, hoa sữa.... góc nhỏ, bình yên... (Tháng chạp, 1972)