NƯỚC MỸ- CHỦ NGHĨA CÁ NHÂN VÀ TINH THẦN THƯỢNG TÔN PHÁP LUẬT

á Dư A Lien.

Khi xem phim Mỹ có lẽ mọi người cũng thường thấy ngạc nhiên vì một số nét văn hóa mới mẻ. Qua văn hóa, hiểu hơn về chính trị Mỹ.
Qua phim thấy: người Mỹ luôn lịch thiệp và tỏ ra tử tế; họ dễ gần, nhưng rất khó thân. Đặc biệt ngôn ngữ thường có chất trí tuệ, hóm hỉnh rất duyên dáng thể hiện một tính cách lạc quan, sẵn sàng đương đầu, tinh thần “face to face” mạnh mẽ, bản lĩnh.
Người Mỹ dường như rất khó tin người khác, mặc dù họ luôn đề cao lòng tốt và sự tử tế. Bởi sự thừa nhận chủ nghĩa cá nhân mà người Mỹ thừa nhận tính tư lợi, tham ái. Tính ái vật, ái danh, ái dục của các cá thể được nhìn nhận như là 1 điều tự nhiên, mang tính bản chất và họ không kì thị điều đó. Người Mỹ thực dụng nhất quả đất. OK, mày luôn nghĩ chuyện làm lợi cho mày, tao tính chuyện làm lợi cho tao (tất nhiên) miễn là cái lợi của mày đừng ảnh hưởng đến tao. Cái gì quyết định ranh giới đó? Pháp luật. Vậy nên dễ hiểu tinh thần thượng tôn pháp luật của Mỹ luôn được đề cao tuyệt đối. Ta thấy người Mỹ luôn muốn dùng lý trí kiểm soát vấn đề, đánh giá đối tượng trong mọi tình huống. Khi nào không thể kiểm soát được nữa, họ mới dựa vào trực giác- một yếu tố xem như có dính dáng ít nhiều cảm tính. Và khi họ đã tin thì cũng không có nghĩa là họ dừng kiểm soát. Một thế giới mà ở đó mọi người sơ, thân vẫn nghi ngờ nhau và kiểm soát nhau nhưng lại không hề thiếu chất nhân văn trong cuộc sống của họ. Thậm chí là chất nhân văn rất đậm vị, vì sao lại như vậy? Vì họ nhìn con người dưới góc nhìn duy lý, họ quá hiểu con người. Họ hiểu con người có thể xấu xa ra sao nên họ cũng hiểu nó có thể tốt đẹp như thế nào. Cũng vì họ hiểu rõ các giá trị bản thể, theo quy luật tự nhiên nên không khí của phim không ủy mị, không lên gân thuyết giáo, không đạo đức giả, nó chân thực và đẹp cái đẹp lý trí. Cái tốt trong phim Mỹ thường nó không bị ép. Nó đến đơn thuần và tự nhiên, cho cảm giác thỏa mãn tựa như đó là sự lựa chọn của nhân vật chứ không phải của đạo diễn, vậy nên tình cảm trong phim Mỹ nó không sến (theo tôi là vậy).
Bạn có thể chiêm nghiệm được nhiều điều tuyệt vời qua 1 bộ phim Mỹ 120 phút: “To Kill a Mockingbird”. Ở đó, bạn bắt gặp lòng tốt của luật sư da trắng Atticus bảo vệ cho người da đen Tom, Atticus đã chấp nhận đương đầu với khó khăn, với những định kiến điển hình, xem điều đó như một bổn phận nghề nghiệp của mình, anh chấp nhận nó không phải vì tính cách máu lửa anh hùng mà vì đó là điều cần phải làm, quá khứ anh đã làm như vậy, hiện tại và tương lai điều đó sẽ không thay đổi gì. Atticus làm những điều thuộc về chân giá trị mà anh hướng tới trước giờ, đơn thuần là vì: “thật không gì để giáo dục bọn trẻ tốt hơn là làm gương cho chúng”. Người Mỹ thực dụng nhưng không hề hời hợt, nhiều giá trị được họ khai thác: trẻ em sinh ra vốn mang bản chất hướng thiện, coi trọng sự công bằng, chúng chỉ hấp thu những thành kiến xã hội trong quá trình lớn lên giữa cộng đồng. Trẻ em được dạy bài học về lòng trắc ẩn và biết tôn trọng những cái khác biệt: “Con chim nhại chẳng làm gì nên tội, chúng chỉ hót cho chúng ta những giai điệu đẹp. Không phá phách vườn tược, không hại đến hoa màu, chúng chỉ dâng hiến cho chúng ta những lời hát từ trái tim. Đó là lý do vì sao, giết con chim nhại là một tội ác”. Hình ảnh người da đen tốt bụng Tom và anh chàng lập dị quái gỡ Bob là những hình ảnh của con chim nhại. Họ sống cuộc sống của họ, có thể là kiếp đời lập dị, khác biệt nhưng họ không làm gì hại ai, thậm chí là họ âm thầm tốt đẹp hơn những con người còn lại. Thông điệp được gửi đi là: những cá thể khác biệt có quyền nhận được sự đối xử công bình, không định kiến. Chắc chắn rằng một trong những lời dạy dành cho Scout tại bàn ăn là lời dạy có ý nghĩa nhất trong cuộc đời cô bé-bài học về sự công bằng: “Nếu con học được một cách thức đơn giản, con có thể sống thoải mái hơn nhiều với đủ loại người. Tuy vậy, con không bao giờ thực sự hiểu một con người cho đến khi con xem xét mọi việc từ quan điểm của người đó”. Cảnh phim lần theo dòng trần thuật của Scout, người xem chắc chắn rằng cô bé sẽ không bao giờ giết con chim nhại hoặc trở thành một kẻ phân biệt chủng tộc.
Tất nhiên, xem phim của nước nào cũng thấy cái xấu xa song hành bên cái tốt đẹp; có lưu manh, bỉ ổi mới có anh hùng, tuy nhiên cái khác nhau rõ rệt nhất giữa văn hóa Mỹ so với các văn hóa khác là cái cách họ nhìn nhận cái gọi là xấu xa. Có những cái xấu xa trong văn hóa khác nhưng lại không xấu xa, lại là cái hợp lí trong văn hóa Mỹ vì ở đó bản năng con người được nhìn nhận một cách sâu sắc nhất, theo đó Chủ nghĩa cá nhân và sự tự do mang một giá trị đặc biệt.
Phim Brokeback Mountain là bộ phim về tình yêu đồng giới đầu tiên làm xúc động tôi. Jack và Ennis (2 gã chăn cừu) đã bén duyên khi hai đàn cừu chạy lẫn vào nhau trên ngọn đồi ở Wyoming và họ đã tạo nên một câu chuyện tình yêu vừa thô ráp, vừa tinh tế và mang ý nghĩa nhân bản sâu sắc. Hai gã trai trẻ thất học, cục súc, thiếu hiểu biết nhưng biết yêu bằng những rung cảm chân thành, đắm say tha thiết, có cả đắng cay và những bi kịch đau đớn…Người Mỹ gửi thông điệp gì? Rút cuộc thì vì sao họ lại không thể yêu nhau khi chúng ta có thể? Đồng tính thì sao? Họ cũng là con người, họ có quyền yêu và được yêu theo cách mà bản thân họ muốn, đừng bắt ai đó phải yêu theo cách nào đó! Tình yêu là Quyền Con Người, tình yêu là tự do, con người có thể chia rẽ tình yêu nhưng không thể giết chết tình yêu, vậy thì cái gì thuộc về ai, hãy để cho nó được là như thế…
Qua nhiều phim Mỹ thấy rằng những giá trị về Quyền Con Người được nhìn nhận, tôn trọng trước hết và trên hết, soi ánh sáng vào sự phán xét các hành động. Tại nơi nào trên trái đất mà Quyền Con Người được tôn trọng thì nơi đó có tự do. Nếu mệnh đề “có tự do là có sáng tạo” là hợp lí thì dễ hiểu vì sao nước Mỹ lại là nơi của những phát minh lớn của nhân loại.
Đề cao chủ nghĩa cá nhân nhưng dân Mỹ không thần tượng cá nhân. Họ tôn vinh cá nhân xuất sắc nhưng không thần thánh hóa. Mỗi cá nhân là một sự khác biệt và tất cả mọi cá nhân đều bình đẳng với các Quyền Con Người cơ bản. Chủ nghĩa cá nhân không mâu thuẫn với xu hướng làm việc theo tổ chức, làm việc nhóm, vì trong nhóm, một cá nhân luôn được tạo điều kiện để phát huy hết khả năng. Họ biết tổng hợp sức mạnh, nhóm như một bước đệm để cái lò xo cá nhân bật lên. Họ cũng hiểu giá trị của sự cạnh tranh lành mạnh và điểm yếu của cạnh tranh là có thể dẫn đến chiến tranh nên họ có một hệ thống luật chi phối, điều chỉnh. (Điều này tương tự như trong chính trị, sự phân quyền giữa các nhánh không hề ngăn cản sự hợp tác, không làm ảnh hưởng đến tính toàn vẹn của hệ thống, tất cả đều dưới hiến pháp và theo hiến pháp). Họ đề cao tính hiệu quả, làm theo năng lực, hưởng theo năng lực, đó là sự công bằng (vậy làm theo năng lực, hưởng theo nhu cầu có phải là công bằng không hay là cào bằng?)
Xem phim Mỹ nếu để ý sẽ thấy nhiều cái thú vị của chính trị Mỹ. Nước Mỹ với thể chế tổng thống được tổ chức dựa trên nguyên tắc phân quyền, một trong những đặc điểm của cơ chế này là nguyên tắc tam quyền phân lập, giữa ba cơ quan ngang bằng là lập pháp, hành pháp và tư pháp. Triết lí chính trị của đặc điểm này là nhằm giảm thiểu khả năng độc tài hoặc chuyên chế kể cả về mặt thể chế lẫn con người. Ở đó nhà nước (hành pháp) không có quyền động vào sự quyết định của toà án (tư pháp). Các thẩm phán sẽ độc lập quyết định điều họ cho là đúng - mà không hề sợ bị bất cứ thế lực nào, kể cả tổng thống - bởi họ được bầu ra từ chính nhân dân một cách đích thực, họ chỉ phải chịu trách nhiệm trước nhân dân thông qua hiến pháp cho quyết định của họ. Họ công minh, không bị nhà nước điều khiển. (Họ hoàn toàn có thể truy tố xử cả tổng thống như người dân bình thường, nếu họ cho rằng tổng thống có tội, ví dụ như trường hợp của tổng thống Richard Nixon. Trong phim Prison Break ở phân đoạn khi Lincohn sắp bị lên ghế điện sau khi cả team đã làm đủ mọi cách để hoãn xử tử, kể cả gọi cho thống đốc bang thì 1 cú điện thoại đến, và cuộc xử tử được hoãn lại. Đó là cú điện thoại của quan toà Kessler, ông muốn hoãn xử án để xem xét lại 1 số tình tiết của vụ án. Tại sao đến thống đốc bang, một người rất quyền lực, cũng không thể làm gì, mà 1 quan toà rất bình thường lại có thể ngăn cản vụ xử tử đã được cả một bộ máy quyền lực điều khiển?). Đó là do có sự phân chia quyền lực như đã nói trên một cách rõ ràng minh bạch, nơi mà nhà nước (hành pháp) không có quyền động vào sự quyết định của toà án (tư pháp). Nói tóm lại tất cả đều theo hiến pháp là pháp lệnh tối cao, không có sự tập trung quyền lực và chi phối hàng dọc trong hệ thống chính trị.
Nước Mỹ với những giá trị tự do, dân chủ, chủ nghĩa cá nhân được nhận thức đúng và tinh thần thượng tôn pháp luật là những giá trị cốt lõi làm nên vị thế dẫn đầu trên thế giới và còn gây cảm hứng cho nhân loại lâu dài… Nước Mỹ cũng có những vấn đề của nó, vừa rồi việc Quốc hội Mỹ không ngăn nổi một vụ tạm đóng cửa bộ máy công quyền liên bang khiến thế giới giật mình. Một sự phơi bày đúng chất Mỹ. Theo kinh tế gia Nguyễn Xuân Nghĩa kết luận thì: “Nước Mỹ cứ công khai phơi bày những phê phán về sự tiêu cực của mình, kể cả lời tiên đoán về sự suy tàn của quốc gia, nhưng đấy cũng là cơ hội thật sự tự phê để tự thắng mà nhiều xứ khác không có được”. Tự phê kiểu Mỹ có khác, đó là kiểu “face to face” rất Mỹ, chấp nhận phơi bày sự thật và trả giá để thay đổi và thăng tiến. — với Duy Nguyễn.